Semerkant Rasathanesi, Timur’un torunlarından Muḥammed Ṭaraġay b. Şāhruḫ Uluğ Bey (796- 853/1394-1449) tarafından kurulmuştur. Uluğ Bey bizzat astronom idi ve girişiminde kuşkusuz Merāġa Rasathanesi’nden esinlenmişti. Binanın tam olarak ne zaman yapıldığı ve bitirildiği bilinmemektedir. «ʿAbdurrezzāk [es-Semerqandī Maṭlaʿ-i Saʿdeyn ve-Mecmaʿ-i Baḥreyn adlı eserinde] 823/1420 yılı olaylarını anlatırken, bu yılda kurulan medrese, tekke bağlamında bir rasathanenin inşası hakkında bilgi vermektedir, ancak bundan, rasathanenin ger- çekten bu binalarla aynı zamanda doğduğu sonucu- nu çıkarmak güçtür.
Bu, Arap-İslam kültür çevresinin en ünlü rasathanelerinden birisi olmuş, fakat kalıntıları 20. yüzyılın ilk on yılına kadar meçhul kalmıştır. «Rasathanenin bir bölümü, ilk olarak eski bir belgedeki işaretlere dayanarak rasathanenin yerini kesin olarak tespit etmiş olan devlet memuru Wjatkin’in başkanlığında ortaya çıkarılmış ve Taşkent Rasathanesi’nin tanın- mış astronomu Ossipoff, ilk fakat oldukça kaba ölçümleri yerinde yürütebilmiştir.
Rasathane, yaklaşık 21 metre yüksekliğinde, doğu- batı yönünde 85 metre eninde ve kuzey-güney yönünde de 170 metre eninde düz bir tepede bulunmaktaydı.
SEMERKANT RASATHANESİ’NİN ALETLERİ
Geriye kalan izler, yaklaşık 46 metre çapında dai resel bir temelin sözkonusu olduğu düşüncesine götürmektedir. Silindir biçimindeki binanın yer- den yüksekliğinin yaklaşık 30 metre olduğu tah- min edilmektedir. Hesaplama, meridyen yönünde, basamaklarla donatılmış iki daire yayı arasında bulunan çok fazla tahrip edilmemiş skalanın yarı- çapına dayanmaktadır. Bu alet, yaklaşık 60 metre çapındaki Rey Rasathanesi’nin sekstantının ileri seviyede gelişmiş biçimidir. Kompleksin tahmini olarak tanınan yatay izdüşümü, çok büyük boyut- ta bir rasathane izlenimi vermektedir. Semerkant Rasathanesi’nde kullanılan aletler büyük ölçüde, önemli bilginlerinden Ğıyāseddīn el-Kāşī’nin Risāle der Şerḥ-i Ālāt-i Raṣad adlı eserinde işlediği aleterden oluşmaktaydı
1. İki Bacaklı Alet,
2. Çemberli Alet,
3. Ekvatoriyal Çember,
4. İki Çember,
5. el-Faḫrī Sektantı,
6. Azimut ve Yükseklik Belirleme Aleti,
7. Sinüs ve ters sinüsü belirleyen alet,
8. Küçük Çemberli Alet.
Daha fazla bilgi için bkz. Smolik, Julius: Die Timuri- dischen Baudenkmäler in Samarkand aus der Zeit Tamer- lans, Wien 1929, resim no. 89; Pugačenkova, G.A.: Archi- tektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obščestvennye nauki v Uzbekistane içerisinde (Taşkent) 13/1969/30-42; Golombek, Lisa ve Wilber, Donald: The Timurid Archi- tecture of Iran and Turan, Princeton 1988, Cilt 1, s. 265- 267, Cilt2, no. 96